Η Ευρώπη στην πυρά

Του Δημήτρη Καζάκη

 20/1/2011

Με το ΔΝΤ να δηλώνει έτοιμο να αναλάβει τα ηνία της Ελλάδας υπό καθεστώς επίσημης πτώχευσης, συνεχίζονται οι έντονες διαβουλεύσεις για τον καθορισμό των λεπτομερειών του νέου αναβαθμισμένου ρόλου για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας. Οι επιτελείς της ευρωζώνης δεν θέλουν η διαδικασία αναδιάρθρωσης του χρέους της Ελλάδας να συμβεί χωρίς να έχει τεθεί σε ισχύ ο συνολικός μηχανισμός διαχείρισης των υπό πτώχευση χωρών. Αυτό που επιδιώκουν είναι να εντάξουν επίσημα και την Ελλάδα στο μηχανισμό αυτό, που απ’ ότι φαίνεται θα στηθεί γύρω από το Ευρωπαϊκό Ταμείο και την ΕΚΤ.

Ωστόσο το Eurogroup δεν κατόρθωσε ακόμη να καταλήξει σε τίποτε οριστικό. Ούτε στην ενίσχυση της χρηματοδοτικής ικανότητας του ταμείου, την οποία και απέρριψε. Ούτε καν στο κατά πόσο το ταμείο θα γίνει μόνιμος μηχανισμός της ευρωζώνης. Με κύρια ευθύνη της Γερμανίας, η οποία φοβάται ότι όσο περισσότερο εμπλέκεται σε έναν μόνιμο μηχανισμό διαχείρισης πτωχεύσεων στην ευρωζώνη, τόσο περισσότερο χάνει τους βαθμούς ελευθερίας που διαθέτει σήμερα και τόσο μεγαλύτερες δημοσιονομικές δεσμεύσεις αναλαμβάνει.

Βασικό εργαλείο αυτού του μηχανισμού διαχείρισης πτωχεύσεων στην ευρωζώνη, φαίνεται να είναι η έκδοση ευρωομολόγου. Αν και ακόμη τίποτε δεν έχει αποφασιστεί, ωστόσο όλα δείχνουν πώς το Eurogroup θα αναγκαστεί να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση. Το σίγουρο είναι ότι το ευρωομόλογο το διεκδικούν ήδη οι αγορές και οι τράπεζες, οι οποίες πιέζουν αφόρητα προς αυτή την κατεύθυνση. Και δεν έχουν άδικο. Η έκδοση κοινού ομολόγου για όλες τις χώρες της ευρωζώνης είναι η πραγματοποίηση της πιο τρελής φαντασίωσης των πιο κερδοσκοπικών κύκλων της διεθνούς αγοράς. Είναι κάτι στο οποίο έχουν επενδύσει από την αρχή της κρίσης.

Πρώτα και κύρια γιατί μ’ αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζουν τα κεφάλαια που έχουν τοποθετήσει ακόμη και στα κρατικά ομόλογα χρέους εκείνων των χωρών που απειλούνται άμεσα με πτώχευση, όπως π.χ. είναι η Ελλάδα.

Δεύτερο, τους δίνεται η ευκαιρία να ανοιχτούν με ασφάλεια στην αγορά ομολόγων της ευρωζώνης και να μετατρέψουν τη «διάσωση» των υπό πτώχευση χωρών σε τεράστια ευκαιρία για κερδοσκοπία.

Τρίτο, μπορούν να κερδοσκοπήσουν με επιτόκια υψηλότερα από αυτά που δανείζεται σήμερα η Γερμανία, η οποία μαζί με τη Γαλλία εκδίδουν τον μεγαλύτερο όγκο ομολόγων στην ευρωζώνη.

Τέταρτο, με το ευρωομόλογο αποκτούν όλα τα πλεονεκτήματα που έχει κάθε τυπικός δανειστής. Δεν θα έχουν πια να κάνουν απευθείας με κράτη, τα οποία προστατεύονται έναντι των δανειστών τους από την ασυλία λόγω άσκησης εθνικής κυριαρχίας. Δεν χρειάζεται ούτε καν να μπλέξουν πια με τις εθνικές νομοθεσίες. Χάρις στα υπερεθνικά και υπερκρατικά όργανα της ευρωζώνης οι δανειστές μπορούν να αισθάνονται σίγουροι ότι κανένα κράτος δεν μπορεί να τους σηκώσει κεφάλι. Είναι στο απόλυτο έλεός τους.

Χρηματιστική κυβεία

Στα πλαίσια αυτά το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας προσέλαβε την περασμένη Δευτέρα τρεις τράπεζες γιατην έκδοση του πρώτου ομολόγου του, όπως αναφέρει το Reuters. Το Ταμείο όρισε τρεις αναδόχους, την Citi, την HSBC και την Societe Generale για την έκδοση πενταετούς ομολόγου αναφοράς. Η έκδοση προβλέπεται να γίνει την επόμενη εβδομάδα και να καλύψει τις χρηματοδοτικές ανάγκες του προγράμματος διάσωσης της Ιρλανδίας. Σύμφωνα με πηγή του ταμείου, ο όγκος της έκδοσης θα είναι μεταξύ 3 και 5 δισ. ευρώ.

Το Ταμείο προτίθεται να αντλήσει από τις αγορές συνολικά έως 26,5 δισ. ευρώ τη διετία. Ο επικεφαλής του Tαμείου, Κλάους Ρεγκλινγκ, εξέφρασε την πεποίθηση ότι η πρώτη έκδοση ομολόγου του EFSF θα αποκαταστήσει την σταθερότητα στις αγορές ομολόγων και θα προστατεύσει το ευρώ. Στην πράξη η έκδοση αυτού του ομολόγου αναφοράς αντιμετωπίζεται τόσο από τους επιτελείς της ευρωζώνης, όσο και από τις αγορές ως δοκιμαστική πτήση του ευρωομολόγου.

Γι’ αυτό και εκφράζεται αισιοδοξία σε ο,τι αφορά την προσφορά. Σύμφωνα με δημοσίευμα των «Financial Times» (17/1) οι τραπεζίτες δηλώνουν ότι σπάνια έχουν δει τέτοια ζήτηση για ομόλογα, καθώς ορισμένα από τα πλουσιότερα κράτη και πολλά ιδιωτικά funds θέλουν να αποκτήσουν αυτά τα ομόλογα, τα οποία έχουν σχεδιαστεί για να χρηματοδοτήσουν τη διάσωση της Ιρλανδίας. Όπως επισημαίνουν, μάλιστα, η προσφορά θα μπορούσε να ανέλθει έως και τα 20 δισ. ευρώ. Μέχρι και η Ιαπωνία έχει ανακοινώσει πως θα αγοράσει το 20% των ομολόγων που θα εκδώσει το ευρωπαϊκό ταμείο στήριξης.

Με τον τρόπο αυτό τα διεθνή κρατικά και ιδιωτικά funds, που μέχρι σήμερα είχαν ένα πολύ μικρό μερίδιο στην αγορά ομολόγων εντός ευρωζώνης, όπου κυριαρχούν οι ευρωπαϊκές τράπεζες, ελπίζουν τώρα ότι με το ευρωομόλογο θα τους δοθεί η ευκαιρία να πλασαριστούν γερά. Γι’ αυτό και δεν κρύβουν τη χαρά τους. Ούτε θέλουν να αφήσουν την ευκαιρία να πάει χαμένη.

Ίσως βρισκόμαστε μπροστά στο μεγαλύτερο παιχνίδι χρηματιστικής κυβείας που στήνεται από την εποχή των δανείων υψηλού ρίσκου στις ΗΠΑ. Για τον σκοπό αυτό τα επενδυτικά κεφάλαια πιέζουν, αφενός, να προχωρήσει τάχιστα η μεταφορά των αρμοδιοτήτων άσκησης της δημοσιονομικής και γενικά της οικονομικής πολιτικής των κρατών-μελών στα όργανα της ΕΕ και της ευρωζώνης. Αφετέρου, να αρχίσει άμεσα η έκδοση κοινού ομολόγου που θα αντικαταστήσει τα ομόλογα που εκδίδει κάθε κράτος-μέλος.

Το γιατί οι επενδυτές λατρεύουν την ιδέα των κοινών ομολόγων το εξήγησε ένας ανώνυμος τραπεζίτης στους Financial Times (16/1), ο οποίος δήλωσε: «Οι επενδυτές λατρεύουν αυτά τα ομόλογα γιατί προσφέρουν την ασφάλεια ενός τριπλού Α στην πιστοληπτική ικανότητα, ενώ την ίδια ώρα παρέχουν κάτι το επιπλέον στο επιτόκιο πάνω από τα Γερμανικά ομόλογα.»

Ο Τζιμ Ο’Νιλ, επικεφαλής της Goldman Sachs Asset Management, δήλωσε στους Financial Times (17/1) αρκετά αποκαλυπτικά: «Η ΟΝΕ θα μπορούσε να δουλέψει αν υπήρχε περισσότερη δημοσιονομική και πολιτική ενότητα και ταυτόχρονα έκδοση κοινών ομολόγων… H κρίση της ευρωζώνης στην πραγματικότητα δεν είναι μια κρίση χρέους. Είναι μια κρίση διακυβέρνησης και δομής. Χρειάζεσαι περισσότερη δημοσιονομική ένωση για να αντιμετωπίσεις το πρόβλημα.» Ενώ ο Γκάρι Τζένκινς της Evolution Securitiesδήλωσε στην ίδια εφημερίδα: «Από τον ίδιο τον χαρακτήρα του, το ΕΤΧΣ οδηγεί προς την έκδοση περισσότερων κοινών ομολόγων και μακριά από τις ξεχωριστές κρατικές εκδόσεις, που έτσι ή αλλιώς δεν είναι δυνατές. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε δημοσιονομική ένωση εκ των πραγμάτων.»

Αντίστοιχα ο Χέντρικ Λέμπερ από το 1994 επικεφαλής της εταιρείας διαχείρισης επενδυτικών πακέτων Atacis, δήλωσε στην Süddeutsche Zeitung (11/1/2011) ότι αυτή τη στιγμή εξετάζει την αγορά μετοχών της ελληνικής τράπεζας Alpha Bank και υποστηρίζει: «'Το κάνω γιατί το ζητά η ΕΕ. Δίνω χρήματα στην Ελλάδα, γιατί νομίζω πως η ΕΕ δεν θα αφήσει τη χώρα να χρεοκοπήσει και γι’ αυτό έχω υψηλές αποδόσεις.’ Για τον Χέντρικ Λέμπερ η ευρωκρίση συνιστά αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της θεωρίας των παιγνίων. ‘Ή θα διασωθούν όλες οι χώρες-μέλη της ΕΕ ή καμία. Στην ΕΕ δεν υπάρχει η δυνατότητα μιας μεμονωμένης χρεοκοπίας’. Ο Γερμανός μάνατζερ εκτιμά ότι μπορεί ‘το παιχνίδι των αγορών να είναι ιδιαίτερα βάναυσο, αλλά ταυτόχρονα είναι και δίκαιο’, ενώ υπογραμμίζει ότι ‘χρειάζεσαι την αναγνώριση των άλλων για να πετύχεις. Στις αγορές ανταμείβονται οι γνώσεις σου ανάλογα με το ποσόν που επενδύεις. Και σαν επενδυτικός μάνατζερ θέλεις κυρίως να δείξεις στους άλλους ότι στο τέλος είχες δίκιο, ήσουν μπροστά.»

Ολοκληρωτικές αγορές

Η λογική αυτή του «όλοι μαζί ή κανένας», που προωθούν οι θιασώτες της ένωσης, δεν είναι προϊόν κάποιας δήθεν αλληλεγγύης, αλλά συνέπεια της ολοκληρωτικής λογικής που έχει επικρατήσει στις αγορές. Τα μεγέθη των επενδυτικών κεφαλαίων και των τραπεζών είναι τέτοια, τα συμφέροντα που συνδέονται με τοποθετήσεις σε δανείσιμα κεφάλαια είναι τόσο μεγάλα, που δεν επιτρέπουν πια στα κράτη να χειριστούν μόνα τους την κρίση τους. Η ίδια η κρίση του ευρώ αποτελεί την πιο χαρακτηριστική εκδήλωση της κρίσης ενός τερατώδους σε διαστάσεις χρηματοπιστωτικού τομέα που είναι αδύνατον πια να χρηματοδοτήσει την ανάπτυξη και τις επενδύσεις στην ευρωζώνη, αν δεν του δοθεί η δυνατότητα να κερδοσκοπήσει ξανά με ασφάλεια και κέρδος σε ομόλογα, παράγωγα, κοκ. Με άλλα λόγια, αν δεν του δοθεί η δυνατότητα να διογκωθεί ακόμη περισσότερο.

Κι αυτό δεν μπορεί να γίνει αν πρώτα απ’ όλα δεν φορτωθούν τα κράτη, οι οικονομίες και οι κοινωνίες, τις τεράστιες ζημιές που έχουν σωρευθεί στα ενεργητικά των τραπεζών. Εδώ βρίσκεται και η ουσία της όλης υπόθεσης. Η κρίση του ευρώ είναι πρώτα και κύρια ένας αγώνας πάλης για το ποιος τελικά θα φορτωθεί αυτές τις ζημιές των τραπεζών. Μέχρι τώρα, οι κυβερνήσεις της ΕΕ έχουν αποφασίσει ότι οι κάτοχοι ομολόγων και οι τράπεζες πρέπει να προστατευθούν με κάθε θυσία, προτιμώντας να ρίξουν το κόστος στους φορολογούμενους – έστω κι αν οδηγεί τη δημοσιονομική κατάσταση των κρατών στην χρεοκοπία.

Υπάρχει η δυνατότητα να διασωθούν οι τράπεζες και να μην χρεοκοπήσουν τα κράτη; Όσο περισσότερο προωθείται η δημοσιονομική ένωση στην ΕΕ, όσο πιο αυστηρή και ολοκληρωτική γίνεται, τόσο περισσότερο γίνεται φανερό ότι ούτε το ένα μπορεί να γίνει, ούτε το άλλο. Ούτε η έκδοση του ευρωομολόγου θα προσφέρει κάποια άλλη δυνατότητα.

Το κοινό ομόλογο της ευρωζώνης θα κληθεί να καλύψει όχι μόνο τις τεράστιες χρηματοδοτικές ανάγκες των κρατών της ευρωζώνης, αλλά και του μηχανισμού στήριξης. Υπολογίζεται ότι με την Πορτογαλία, το Βέλγιο, την Ισπανία και την Ιταλία ως άμεσες υποψήφιες χώρες για το μηχανισμό στήριξης, το ΕΤΧΣ θα χρειαστεί γύρω στα 2 τρις ευρώ για να μπορεί να παρέμβει σ’ αυτές. Με άλλα λόγια θα χρειαστεί πάνω από το 20% του ΑΕΠ της ευρωζώνης σε χρηματοδότηση, την οποία βέβαια καμιά αγορά δεν πρόκειται να παράσχει χωρίς τις απαραίτητες εγγυήσεις.

Πίνακας 2: Χρηματοδότηση ρευστότητας από την ΕΚΤ (Νοέμβριος, 2010)
	Ευρώ (δις)	% επί των καταθέσεων	% επί του ΑΕΠ
Ελλάδα	95,0	26	40
Ιρλανδία	136,4	20	86
Πορτογαλία	37,9	12	20
Ισπανία	61,1	3	9

Από την άλλη το άνοιγμα της ΕΚΤ έχει ξεπεράσει κάθε όριο. Ο πίνακας 1 δείχνει την χρηματοδότηση ρευστότητας προς τις τράπεζες της Ελλάδας, της Ιρλανδίας, της Πορτογαλίας και της Ισπανίας σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία. Μόνο για τις τράπεζες αυτών των χωρών η ΕΚΤ έχει δαπανήσει πάνω από 330 δις ευρώ, ή το 61% των συνολικών διαθεσίμων της. Αν σ’ αυτό συνυπολογίσει κανείς τα 76,5 δις ευρώ που έχει δαπανήσει η ΕΚΤ έως τις 17/1 για αγορά κρατικών ομολόγων στη δευτερογενή ώστε να συγκρατήσει τα επιτόκια και τα spread, τότε μπορεί να καταλάβει κανείς την δύσκολη θέση στην οποία βρίσκεται.

Αυτός είναι ο λόγος που η ΕΚΤ ανακοίνωσε βιαστικά και πριν κλίσει το έτος, τον διπλασιασμό του των κεφαλαίων της στα 10,76 δισ. ευρώ με σκοπό να καθησυχάσει τις αγορές. Αυτός είναι ο λόγος που στελέχη της διοίκησής της βγαίνουν και δηλώνουν την αγωνία τους για το πότε θα αναλάβει το ΕΤΧΣ, ή κάποιος άλλος φορέας της ΕΕ, το βάρος της παρέμβασης στη δευτερογενή αγορά, αλλά και πιέζουν για την έκδοση του κοινού ομολόγου που θα διευκολύνει την χρηματοδότηση και των τραπεζών μέσω των κρατών.

«Λατινοαμερικάνικος» μηχανισμός αναδιάρθρωσης

Ταυτόχρονα, το ευρωομόλογο είναι μια καλή ευκαιρία για να προχωρήσει γρήγορα και χωρίς σοβαρές εμπλοκές η αναδιάρθρωση του χρέους χωρών όπως η Ελλάδα. Το σχέδιο που έχει ήδη τεθεί στο τραπέζι είναι να λειτουργήσει το ευρωομόλογο σαν ένα είδος «ομολόγων Μπρέιντι». Τα ομόλογα Μπρέιντι ήταν ομόλογα δολαρίου που επινόησε η κυβέρνηση των ΗΠΑ για να αντικαταστήσουν στα τέλη της δεκαετίας του ’80 τα δάνεια κυρίως των χωρών της Λατινικής Αμερικής που δεν μπορούσαν πλέον να αποπληρωθούν. Ονομάστηκαν έτσι από τον Νίκολας Μπρέιντι, υπουργό οικονομικών εκείνη την εποχή των ΗΠΑ. Τα ομόλογα αυτά είχαν διάρκεια από 10 έως 30 χρόνια και τις περισσότερες φορές εκδίδονταν με εγγύηση τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας που τα δεχόταν.

Τα ομόλογα Μπρέιντι

Η εισαγωγή τους διευκόλυνε τις μεγάλες τράπεζες των ΗΠΑ να απεμπλακούν σε μεγάλο βαθμό από το χρέος της Λατινικής Αμερικής, που μέχρι τότε αποτελούνταν κυρίως από τραπεζικά δάνεια. Η υιοθέτηση των ομολόγων Μπρέιντι έστρεψε τις υπερχρεωμένες χώρες να δανειστούν όχι απευθείας από τις τράπεζες, αλλά κυρίως από τις αγορές κεφαλαίου εκδίδοντας ομόλογα. Έτσι αποτέλεσαν την απαρχή της έκρηξης δανεισμού με ομόλογα που γνώρισε η παγκόσμια οικονομία στη δεκαετία του ’90 και του ‘00. Μια έκρηξη που επέβαλε όσο ποτέ άλλοτε την ανάγκη πειθάρχησης των υπερχρεωμένων χωρών στις αγορές και φυσικά στα προγράμματα «διαρθρωτικής προσαρμογής» του ΔΝΤ.

Κάτι τέτοιο έχουν και στο μυαλό τους για την αναδιάρθρωση του χρέους πρώτα της Ελλάδα και έπειτα των άλλων χωρών. Σύμφωνα με τον Τζέικομπ Κίρκεγκαρ του Peterson Institute, το σχέδιο αναδιάρθρωσης της Ελλάδας προβλέπει την αντικατάσταση με ελαφρύ «κούρεμα», ή και χωρίς καθόλου «κούρεμα», του 40% από το συνολικό δημόσιο χρέος επί του ΑΕΠ με ευρωομόλογα. Έτσι θα δοθεί παράταση στο ληξιπρόθεσμο του κύριου όγκου των κρατικών ομολόγων που λήγουν τα επόμενα δύο με τρία χρόνια. Το χρονοδιάγραμμα θα ακολουθήσει την επιμήκυνση που θα αποφασιστεί και για τα 110 δις ευρώ του δανείου «στήριξης».Τα κοινά αυτά ομόλογα που θα εκδώσει είτε η ΕΚΤ, είτε το ΕΤΧΣ στο όνομα της Ελλάδας θα εμπεριέχουν αυστηρούς όρους, ρήτρες και εγγυήσεις ανάλογες με αυτές που περιλαμβάνει η δανειακή σύμβαση.

Μοντέλο Ουρουγουάης

Σύμφωνα με το Economist (13/1) το σχέδιο της αναδιάρθρωσης θα ακολουθήσει το παράδειγμα της Ουρουγουάης ή του Μπελίζε και εκτιμάται ότι μπορεί να εκτελεστεί σε διάστημα έξι μηνών. Φυσικά το τι θα σημάνουν αυτές οι έξη μήνες για τον λαό και την χώρα, κανείς δεν ενδιαφέρεται. Η ανάγκη για όσο το δυνατόν πιο σύντομη χρονική περίοδο μέσα στην οποία θα επιχειρηθεί η αναδιάρθρωση του χρέους προκύπτει από τη διαχείριση των κοινωνικών αντιδράσεων. Η περίοδος της αναδιάρθρωσης συνοδεύεται από μερική ή ολική παύση πληρωμών του δημοσίου προς το εσωτερικό, κυρίως σε μισθούς, συντάξεις, προμήθειες, κοκ, από προληπτικό κλείσιμο των τραπεζών ώστε να αποφευχθούν οι μαζικές αναλήψεις μετρητών, από δεσμεύσεις στην χρηματική κυκλοφορία και τις καταθέσεις.

Πρωτοφανές!

Όλα αυτά βέβαια, χωρίς να υπολογίζουμε τις τυχών παρενέργειες λόγω κοινού νομίσματος. Μια τέτοια εκτεταμένη αναδιάρθρωση δεν έχει ξαναγίνει σε χώρα χωρίς δικό της νόμισμα και με τραπεζικό σύστημα τόσο εξαρτημένο από το εξωτερικό. Γι’ αυτό και κανείς δεν ξέρει τι μπορεί να πυροδοτήσει, ακόμη κι αν γίνει ομαλά. Το ερώτημα είναι το εξής: Για ποιον λόγο θα πρέπει η χώρα και ο λαός της να δεχτούν την υιοθέτηση του ευρωομολόγου; Για να πάμε πιο γρήγορα στην επίσημη πτώχευση μέσω αναδιάρθρωσης; Για να παγιωθεί το καθεστώς της δανειακής σύμβασης επ’ αόριστον μέσα από την θεσμοθέτησή της στο επίπεδο της ευρωζώνης; Πώς γίνεται και οι επιδιώξεις ορισμένων «αντιμνημονιακών» δυνάμεων να ταυτίζονται τόσο πολύ με τις επιδιώξεις των πιο κερδοσκοπικών κύκλων της διεθνούς αγοράς;