Το «βούλιαγμα» της παγκόσμιας οικονομίας

Όταν τίποτε δεν πάει όπως προβλέπουν…

Εκεί που σχεδόν όλοι μιλούσαν για «ανάκαμψη», ξαφνικά μια νέα υποτροπή εκδηλώθηκε αφήνοντας άφωνους αναλυτές και «παράγοντες της αγοράς». Η πολλά υποσχόμενη και άκρως επιθυμητή «ανάκαμψη» δεν μπόρεσε να διαρκέσει ούτε ένα τρίμηνο. Τι συμβαίνει, τι φταίει; Σύμφωνα με την τελευταία Έκθεση της Παγκόσμιας Χρηματιστικής Σταθερότητας του ΔΝΤ (Σεπτέμβρης, 2002), το βασικό πρόβλημα εντοπίζεται στην «κλονισμένη εμπιστοσύνη των επενδυτών» και στα «υψηλά ρίσκα» των αγορών. Όταν μια οικονομική έκθεση καταφεύγει σε ψυχολογικές ερμηνείες και αυτονόητα, είναι σαν το γιατρό που εναποθέτει τις ελπίδες για την ανάρρωση ενός βαριά αρρώστου στη «θεία χάρη»!

Σύγχυση και αβεβαιότητα

Παρόλα αυτά η Έκθεση του ΔΝΤ κάνει μια ορθή διαπίστωση: «Οι προσαρμογές της αγοράς [όπως αποκαλεί η Έκθεση τη μεγάλη ταραχή που πέρασαν μέσα στο καλοκαίρι και εν πολλοίς εξακολουθούν να περνούν οι διεθνείς αγορές – ΔΚ] συνέβησαν στο φόντο της διάρρηξης της φούσκας των τηλεπικοινωνιών, των μήντια και της τεχνολογίας, η οποία φανέρωσε μια κουλτούρα παράλογης υπερβολής και σε μερικές περιπτώσεις, απληστίας, μεταξύ πολλών αγοραστών, πωλητών και ενδιαμέσων, όπως και πιο πρόσφατα ανώτερων στελεχών, οι οποίοι υιοθέτησαν επιχειρηματικές πρακτικές – μερικές εκ των οποίων ανήθικες και παράνομες – με σκοπό την ενίσχυση με κάθε τρόπο της τιμής των εταιρικών μετοχών». Εδώ ακριβώς βρίσκεται το βασικό «μπλοκάρισμα» των αγορών. Η ίδια η ασύδοτη κερδοσκοπία, στη βάση της «ελευθερίας των αγορών», που στήριξε τη ραγδαία διεθνή επέκταση του κεφαλαίου τα προηγούμενα χρόνια, έχει μετατραπεί σε ασφυκτικό βραχνά για την παγκόσμια οικονομία, σε βρόγχο που όλο και περισσότερο σφίγγει γύρω από το λαιμό της.

Το ενδιαφέρον είναι ότι τα επίπεδα συγκέντρωσης και διεθνοποίησης του κεφαλαίου είναι τέτοια, που δεν επιτρέπουν κάποια ουσιαστική αντιστροφή των τάσεων που περιγράφει το ΔΝΤ. Γι αυτό και πέρα από διάφορα αστεία αστυνομικά μέτρα, όπως αυτά που ανακοίνωσε η κυβέρνηση Μπους για να διασωθεί η «ηθική συνείδηση» του καπιταλισμού, καθώς και κούφιες ηθικολογίες, η αβεβαιότητα και η ανησυχία γενικεύεται. Το πόσο χαμένα τα έχουν οι διεθνείς εκπρόσωποι του χρηματιστικού κεφαλαίου φαίνεται κι απ’ τις τελευταίες δηλώσεις (12/9/’02) του πρόεδρου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Βίλλεμ Ντούιζενμπεργκ, ο οποίος διαπίστωσε ότι «η δυναμική της ανόδου στην οικονομική δραστηριότητα έχει γίνει περισσότερο αβέβαιη, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό της περιοχής του ευρώ. Την ίδια ώρα, ωστόσο, οι συνθήκες για μια πιο δυναμική οικονομική ανάκαμψη στην περιοχή του ευρώ παραμένουν στη θέση τους». Και έκλεισε λέγοντας: «Παρόλα αυτά, οι κίνδυνοι ως προς την οικονομική προοπτική, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της περιοχής του ευρώ, είναι απαραίτητο να προσεχθούν ιδιαίτερα». Με πιο απλά λόγια η οικονομία θα έχει σίγουρα ανοδική πορεία, αν δεν την πάρει ο κατήφορος! Κι αυτό αποκαλείται «οικονομική ανάλυση».

  Ο κ. Ντούιζενμπεργκ έκλεισε τις δηλώσεις που αναφέραμε ανανεώνοντας ακόμη μια φορά την ίδια ακριβώς πρόβλεψη που κάνει τα τελευταία τρία ή τέσσερα τρίμηνα, στο επόμενο τρίμηνο θα δούμε ταχύτερη ανάκαμψη. Αυτή τη φορά μίλησε για το πρώτο τρίμηνο του 2003. Το δυστύχημα μ’ αυτού του είδους τις προβλέψεις είναι ότι μοιάζουν με τις προβλέψεις των αστρολόγων που προσπαθούν να κατανοήσουν την πορεία της πραγματικής ζωής και των σχέσεών της μέσα από την κίνηση των άστρων. Τα βασικό πρόβλημα τόσο της παγκόσμιας οικονομίας, όσο και των πιο ισχυρών της οικονομιών όπως οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία και η Ευρωζώνη, εκδηλώνεται στο γεγονός ότι αντιμετωπίζουν ένα οξύτατο πρόβλημα υπερπαραγωγής, που έχει οδηγήσει αφενός σε σημαντική πτώση τη βιομηχανική παραγωγή τα τελευταία δυό χρόνια και αφετέρου το βαθμό αξιοποίησης του παραγωγικού δυναμικού της οικονομίας σχεδόν στο επίπεδο του 1990. Έτσι παρά το γεγονός ότι το ΑΕΠ συνεχίζει να αυξάνει οριακά, ο ρυθμός των επενδύσεων παραμένει αρνητικός. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο δεύτερο τρίμηνο του 2002 το ΑΕΠ της Ευρωζώνης, των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας αυξήθηκε κατά 0,3%, 0,3% και 0,5% αντίστοιχα. Ωστόσο οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου την ίδια περίοδο συνέχισαν να κατρακυλούν κατά -0,8%, -0,6% και -0,6% αντίστοιχα. Πρόκειται για μια διαρκή πτώση που ξεκίνησε από τις αρχές του 2001.

Η κατάσταση αυτή έχει πυροδοτηθεί από την αδυναμία των χρηματαγορών να πριμοδοτήσουν ένα νέο κύμα εξαγορών και συγχωνεύσεων στις κορυφές του μεγάλου κεφαλαίου, στις πολυεθνικές, που αποτελούν κατά την τελευταία δεκαετία το μεγαλύτερο μέρος των παγκόσμιων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου, ιδίως στις ανεπτυγμένες οικονομίες. Ταυτόχρονα, οι αυστηρές πολιτικές κρατικών δαπανών, επιτοκίων και σταθερών ισοτιμιών έχουν δημιουργήσει σοβαρότατο πρόβλημα ρευστότητας σε πολλές επιχειρήσεις.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ιστορικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις κλονίζονται, ίσως ανεπανόρθωτα. Ολόκληρη η επιχειρηματική βάση πάνω στην οποία θεμελιώθηκε ιστορικά ο μονοπωλιακός καπιταλισμός στις ισχυρές οικονομίες, κλονίζεται σήμερα συθέμελα. Το φαινόμενο αυτό είναι από πολλές απόψεις πραγματικά πρωτόφαντο μιας και ακόμη την εποχή του μεγάλου κραχ του μεσοπολέμου, δεν είχαμε ένα τέτοιο μαζικό κλονισμό των πιο ισχυρών και ιστορικών μονοπωλιακών επιχειρήσεων των ανεπτυγμένων κρατών.

Για παράδειγμα στις ΗΠΑ ένας από τους ιστορικά πρώτους μονοπωλιακούς χρηματιστικούς γίγαντες, η J. P. Morgan, ανακοίνωσε πρόσφατα ότι έχει ανάγκη επειγόντως από τουλάχιστον 1,4 δις δολάρια για να καλύψει το κόστος από «κακά δάνεια». Οι οικονομικοί κύκλοι της Γουόλ Στρητ σχολίαζαν ότι είναι πολύ πιθανό να την ακολουθήσουν πολύ γρήγορα και άλλοι μεγάλοι χρηματιστικοί γίγαντες, όπως η Citigroup και η Bank of America. Κάτι που αν γίνει θα συμπαρασύρει εκτός από τον χρηματοπιστωτικό κλάδο και μια σειρά κορυφαίες επιχειρήσεις, όπως η NTL, η MobilCom και μια σειρά άλλες με στενούς χρηματιστικούς δεσμούς. 

 Στη Γερμανία, όπου το ευρώ αποδεικνύεται πολύ «στενός κορσές» και έχει δημιουργήσει μια σοβαρή κρίση ρευστότητας, έχει πυροδοτηθεί ένα πραγματικό κύμα «παύσης πληρωμών» και χρεοκοπιών από επιχειρήσεις. Μόνο στο πρώτο μισό του 2002 πάνω από 18.800 επιχειρήσεις έχουν υποβάλει αίτηση «παύσης πληρωμών» – αριθμός ρεκόρ για ολόκληρη τη μεταπολεμική ιστορία της Γερμανίας. Κι αυτό παρά το γεγονός ότι το ΑΕΠ της χώρας συνεχίζει να αυξάνει. Έτσι επιχειρηματικοί γίγαντες που διασώθηκαν από τους πολέμους με τον Ναπολέοντα, τις καταστροφές των δυο παγκοσμίων πολέμων και το κραχ του μεσοπολέμου, σωριάζονται σήμερα σαν χάρτινοι πύργοι. Απ’ αυτή την άποψη είναι ενδεικτικός και ο πίνακας που παραθέτουμε.    

Οι μεγαλύτερες «παύσεις πληρωμών» στη Γερμανία κατά το 2002

Εταιρεία	Έτος Ίδρυσης	Επιχειρηματικά Χαρακτηριστικά
Babcock Borsig	1891	Ένα από τα πρώτα «κογκλόμερατ» με ευρύτατο δίκτυο επιχειρήσεων σε πολλούς κλάδους
Fairchild Dornier	1914	Μια από τις πρώτες κατασκευάστριες αεροσκαφών
Gontard & Metallbank	1726	Ίσως η παλαιότερη τράπεζα επενδύσεων
Herlitz	1904	Μια ανεπτυγμένη επιχείρηση επαγγελματικού εξοπλισμού
Philipp Holzmann	1849	Από τις παλαιότερες κατασκευαστικές επιχειρήσεις
Kirchmedia	1956	Ένας από τους πιο ισχυρούς ομίλους ΜΜΕ
Sachsenring	1899	Ένας από τους παλαιοτέρους προμηθευτές της αυτοκινητοβιομηχανίας κι όχι μόνο.

Πηγή: Businessweek, 2/9/2002

Αναζητώντας εναγωνίως νέες ευκαιρίες…

Πως μπορεί να αντιμετωπίσει αυτή τη δραματική κατάσταση το μεγάλο κεφάλαιο. Ιστορικά η μόνη διέξοδος που μπορεί να επιδιώξει το κεφάλαιο από τις κρίσεις αξιοποίησης, είναι η δημιουργία νέων ευκαιριών κερδοφορίας. Γι αυτό και σήμερα επιχειρεί να «ξεμπλοκάρει» τις αγορές διευρύνοντας τις δυνατότητες κερδοσκοπίας. Έστω κι αν κάτι τέτοιο πυροδοτήσει μια ευρύτερη «δημιουργική καταστροφή» επιχειρήσεων, κλάδων και τομέων της οικονομίας.

Μάλιστα από τη στιγμή που ο σύγχρονος παγκόσμιος καπιταλισμός δεν μπορεί να διευρύνει την «ενεργή ζήτηση», μέσα από μια σοβαρή αύξηση της κατανάλωσης του πληθυσμού ακόμη και στις ανεπτυγμένες χώρες, λόγω της δραματικής συμπίεσης του «εργατικού κόστους» και της πρωτόφαντης υπερχρέωσης των νοικοκυριών, τι μένει; Η αξιοποίηση κάθε δυνατότητας που παρέχει ακόμη και η πιο προκλητική, άπληστη, αρπακτική κερδοσκοπική επιχείρηση. Στο βωμό αυτό θυσιάζονται τα πάντα.

Είναι χαρακτηριστικό πως μπροστά στις νέες αυξημένες ανάγκες κερδοσκοπίας, ακόμη και οι παραδοσιακές ιδιωτικοποιήσεις δεν επαρκούν. Έτσι οι χρηματιστές του City στο Λονδίνο δημιούργησαν μια νέα ακόμη πιο αρπαχτική φόρμουλα, που την αποκαλούν PFI (Private Finance Initiative – Ιδιωτική Χρηματοδοτική Πρωτοβουλία). Σύμφωνα με το Economist (14/9/’02) η PFI «είναι ένας αδέξιος όρος για μια περισσότερο έξυπνη επινόηση. Αντί η κυβέρνηση να πουλά περιουσιακά στοιχεία που της ανήκουν, η PFI συγκεντρώνει ιδιωτική χρηματοδότηση για έργα υποδομής – γέφυρες, νοσοκομεία, ή φυλακές – τα οποία δεν υπάρχουν ακόμη». Οι ιδιώτες επενδυτές κλείνουν με τη κυβέρνηση ένα μακρόχρονο συμβόλαιο (συνήθως 25 με 30 χρόνια), που τους επιτρέπει να εκμεταλλεύονται πλήρως το συγκεκριμένο «έργο υποδομής». Πως εξασφαλίζεται η επένδυση; Αναγκάζοντας το κράτος-πελάτη να υποθηκεύσει συγκεκριμένους πόρους ανελαστικού χαρακτήρα, που θα εξασφαλίσουν την απόδοση της επένδυσης ακόμη και στην περίπτωση που τα έσοδα από τη χρήση του «έργου υποδομής» θα είναι μηδαμινά.

Ήδη στη Βρετανία απ’ όπου ξεκίνησε η επινόηση έχουν υπογραφεί έως σήμερα πάνω από 500 τέτοια συμβόλαια με το κράτος, που περιλαμβάνουν κάθε είδους υποδομές, οδικά έργα, νοσοκομεία, φυλακές, στρατώνες, κοκ. ΄Ταυτόχρονα το «προϊόν» αυτό γίνεται ιδιαίτερη προσπάθεια να πλασαριστεί σε χώρες με οξύτατες ανάγκες υποδομών στην Ανατολική Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία. Σύντομα το έργο αυτό θα έρθει και στη χώρα μας.

Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ακόμη κι ο πόλεμος φαίνεται πλέον σαν μια αναγκαία «ένεση σταθερότητας» για τις αγορές και την παγκόσμια οικονομία. Αρκεί να μεθοδεύεται και να διεξάγεται μέσα σε απόλυτα ελεγχόμενα πλαίσια από τους ισχυρούς. Έτσι παραμονές της νέας πολεμικής επίθεσης των ΗΠΑ και των συμμάχων τους στο Ιράκ, οι χρηματιστικοί κύκλοι άρχισαν ήδη να υποδεικνύουν «τίτλους», που θα επωφεληθούν του πολέμου, σε μια προσπάθεια να στηριχθεί η «εμπιστοσύνη των επενδυτών». Μάλιστα στα πλαίσια αυτά, ο διευθύνων σύμβουλος του ΔΝΤ, Χορστ Κέλερ, δήλωσε ότι μια βραχυπρόθεσμη πολεμική επιχείρηση εναντίον του Ιράκ είναι πολύ πιθανό να έχει ένα  «θετικό αποτέλεσμα» για την παγκόσμια οικονομία. Κι αυτό γιατί; Πάντα κατά τον Κέλερ η ήδη «υποβόσκουσα απειλή, αυτή η θολή κατάσταση, κάνει τους επενδυτές διστακτικούς», οπότε μια πολεμική επιχείρηση επιβάλλεται για να ξεκαθαρίσει το τοπίο. Αρκεί να είναι σύντομη, διότι ένας παρατεταμένος πόλεμος θα δημιουργήσει «αβεβαιότητα και αυτή δημιουργεί τον κίνδυνο της κατρακύλας» (ΙΗΤ, 20/9/’02).

Με την τελευταία έκρηξη των αγορών, οι πιο επίσημοι εκπρόσωποι του παγκόσμιου καπιταλισμού ανακοίνωσαν ουσιαστικά μια νέα περίοδο όπου η ίδια η ύπαρξη του ως σύστημα μπαίνει αντικειμενικά επί τάπητος. Αυτό είναι το βαθύτερο νόημα της ανάγκης του κ. Μπους να υπερασπιστεί την «ηθική συνείδηση» του καπιταλισμού. Υπάρχει κάποια κοινωνικο-πολιτική δύναμη που μπορεί να σηκώσει το γάντι αυτής της ιστορικής πρόκλησης; Το δίλημμα είναι ξεκάθαρο και μόνο η τρομακτική ανεπάρκεια, τα εξωφρενικά αδιέξοδα της υπάρχουσας αριστεράς, αλλά και η αντιδραστική γελοιότητα των διαφόρων «κοινωνικών φόρουμ», επιτρέπει στην κρίση του συστήματος να εσωτερικεύεται στην ίδια την εργατική τάξη και το κίνημά της. Μόνο που περιθώρια για αυταπάτες δεν υπάρχουν πια: ή θα υπάρξει κοινωνικο-πολιτική ανασυγκρότηση του εργατικού κινήματος, ή η απόλυτη βαρβαρότητα δεν θα μπορέσει να αποτραπεί.

Δημήτρης Καζάκης

ΕΜΠΡΟΣ. ΤΧ.7^Ο, 2004