Παρελθόν και παρόν. Ευγενήs φιλοδοξία και ασήμαντες φιλοδοξίες.

του Αντόνιο Γκράμσι

Θα μπορούσε η πολιτική - δηλαδή, η ιστορία στη διαμόρφωσή της - να υπάρξει χωρίς φιλοδοξία! Η "φιλοδοξία" έχει αποκτήσει υποτιμητική χροιά και νόημα για δύο βασικούς λόγους: (1) διότι η (υψηλή) φιλοδοξία συγχέεται με τις ασήμαντες φιλοδοξίες. Και (2), διότι πολύ συχνά, η φιλοδοξία έχει οδηγήσει στην οππορτουνισμό και την προδοσία από εκείνες τις παλαιές αρχές και τους παλιούς κοινωνικούς σχηματισμούς που, κατά πρώτο λόγο, παρέχουν τις συνθήκες, οι οποίες επιτρέπουν στο φιλόδοξο άτομο να στραφεί σε πιο προσοδοφόρες και αμέσως κερδοφόρες δραστηριότητες. Τελικά, ο τελευταίος λόγος μπορεί να αναχθεί στον πρώτο: όλα έχουν να κάνουν με ασήμαντες φιλοδοξίες που είναι σε βιασύνη και θέλουν να αποφύγουν το γεγονός ότι πρέπει να ξεπεράσουν πάρα πολλές (ή μεγάλες) δυσκολίες [ή ότι χρειάζεται να διατρέξει πάρα πολλούς κινδύνους].

Είναι ο χαρακτήρας του κάθε ηγέτη να είναι φιλόδοξος, δηλαδή, να προσβλέπει με όλες τις ενέργειές του να κερδίσει την κρατική εξουσία. Ένας μη φιλόδοξος ηγέτης δεν είναι ηγέτης και είναι ένα επικίνδυνο άτομο για οπαδούς του: είναι ανόητος και δειλός. Θυμηθείτε τη δήλωση του Αρτούρο Βέλλα¹: "Το κόμμα μας δεν θα είναι ποτέ ένα κυβερνών κόμμα". Με άλλα λόγια, θα είναι πάντα ένα κόμμα της αντιπολίτευσης. Όμως τι σημαίνει να προτείνει κανείς να μείνει για πάντα στην αντιπολίτευση; Αυτό σημαίνει ότι θέτει τη βάση για τις χειρότερες καταστροφές: το να ανήκεις στην αντιπολίτευση μπορεί να είναι βολικό για τις αντιπολιτευόμενους, αλλά δεν είναι "βολικό" [ανάλογα βέβαια με τη φύση των δυνάμεων της αντιπολίτευσης] για τους αρχηγούς των κυβερνήσεων, οι οποίοι κάποια στιγμή θα πρέπει να εξετάσουν το θέμα της καταστροφής της αντιπολίτευσης και το σάρωμά της. Εκτός από το γεγονός ότι είναι απαραίτητη για τον αγώνα, η ευγενής φιλοδοξία δεν είναι ηθικά κατακριτέα. Ακριβώς το αντίθετο: όλα εξαρτώνται από το αν το «φιλόδοξο» πρόσωπο υψώνεται αφού προκαλέσει γύρω του την ερήμωση, ή αν η άνοδός του εξαρτάται (συνειδητά) από την άνοδο ενός ολόκληρου κοινωνικού στρώματος - αν το φιλόδοξο άτομο βλέπει πραγματικά τη δική του άνοδο ως μέρος της γενικής ανόδου.

Συνήθως, γινόμαστε μάρτυρες ενός αγώνα της μικροαστικής φιλοδοξίας (του συγκεκριμένου ατόμου) εναντίον της υψηλής φιλοδοξίας (η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το κοινό καλό). Αυτές οι παρατηρήσεις σχετικά με τη φιλοδοξία θα μπορούσαν και θα πρέπει να συνδυάζονται με τις άλλες παρατηρήσεις σχετικά με τη λεγόμενη δημαγωγία. Δημαγωγία σημαίνει διάφορα πράγματα: με την υποτιμητική έννοια, σημαίνει εκμετάλλευση των λαϊκών μαζών, να ξεσηκώνεις έξυπνα και να ανατροφοδοτείς πάθη, για τους δικούς σου ιδιοτελείς σκοπούς, για τις δικές σου ασήμαντες φιλοδοξίες. (Το κοινοβουλευτικό και εκλογικό σύστημα παρέχει ένα γόνιμο έδαφος για τη συγκεκριμένη μορφή της δημαγωγίας που κορυφώνεται σε Καισαρισμό και βοναπαρτισμό με το δημοψηφισματικό καθεστώς του.) Αλλά αν ο ηγέτης δεν θεωρεί τις ανθρώπινες μάζες ως δουλοπρεπή όργανα, χρήσιμα να πετύχει τους δικούς του ιδιοτελείς σκοπούς και στη συνέχεια, πρέπει να απορρίψει, αλλά αποσκοπεί, αντιθέτως, να επιτύχει οργανικά πολιτικά αποτελέσματα (εκ των οποίων οι μάζες αυτές είναι οι απαραίτητοι ιστορικοί πρωταγωνιστές), αν ο ηγέτης ασκεί «συντακτικό» εποικοδομητικό έργο, τότε διαθέτει μια ανώτερη "δημαγωγία". Οι μάζες δεν μπορούν παρά να βοηθηθούν να εξυψωθούν μέσα από την άνοδο συγκεκριμένων ατόμων και μιας ολόκληρων "πολιτιστικών" στρωμάτων. Ο κατακριτέος "δημαγωγός" θεωρεί τον εαυτό του ως αναντικατάστατος, δημιουργεί μια έρημο γύρω από τον εαυτό του, συστηματικά συνθλίβει και εξαλείφει δυνητικούς αντιπάλους, θέλει να έχει άμεση σχέση με τις μάζες (δημοψήφισμα, κλπ, μεγαλοπρεπή ρητορική, σκηνικά εφέ, θεαματική φαντασμαγορική παρουσία - Ότι ο Μίχελς ονομάζει «χαρισματικό ηγέτη»). Από την άλλη πλευρά, ο πολιτικός ηγέτης με μια ευγενή φιλοδοξία, έχει την τάση να δημιουργήσει ένα ενδιάμεσο στρώμα μεταξύ του ιδίου και των μαζών, να ενισχύσει τους εν δυνάμει "αντιπάλους" του και τους ισότιμούς του, να ανυψώσει τις δυνατότητες των μαζών, να παράγει τα άτομα που μπορούν να τον αντικαταστήσουν ως ηγέτη. Το σκεπτικό του είναι σύμφωνο με τα συμφέροντα των μαζών, που δεν επιθυμούν να δουν την οργάνωση της κατάκτησης [ή κυριαρχίας] να διαλύεται λόγω θανάτου, ή ανημπόριας ανικανότητα ενός ξεχωριστού ηγέτη, ξαναρίχνοντας τις μάζες σε χάος και αρχική αδυναμία. Αν είναι αλήθεια ότι κάθε κόμμα είναι το κόμμα μιας συγκεκριμένης τάξης, τότε ο ηγέτης πρέπει να βασιστεί σε αυτό και να αναπτύξει ένα γενικό επιτελείο και μια ολόκληρη ιεραρχία. Αν ο ηγέτης είναι «χαρισματικής» καταγωγής, θα πρέπει να αποκηρύξει την καταγωγή του και να εργαστεί για να καταστήσει καθαυτό οργανική τη λειτουργία της ηγεσίας και με τα χαρακτηριστικά της μονιμότητας και της συνέχειας.

¹ Δεν είναι γνωστό πού και πότε ο Αρτούρο Βέλλα έκανε αυτή τη δήλωση. Το πιθανότερο είναι ότι Γκράμσι ακούσε να το λέει σε κάποια ομιλία του, ή σε ιδιωτική συνομιλία. Ο Αρτούρο Βέλλα (1886- 1943) ήταν μέλος της λεγόμενης αδιάλλακτης πτέρυγας του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (PSI). Μετά το σχίσμα του κόμματος στο συνέδριο του Λιβόρνο, τον Ιανουάριο του 1921, ο Βέλα ήταν μεταξύ των πιο ανένδοτων αντιπάλων της έκκλησης της Κομμουνιστικής Διεθνούς για την συνεργασία του Ιταλικού σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού κόμματος. Μια έκκληση που είχε την υποστήριξη του ηγέτη των Σοσιαλιστών, Τζιανσίντο Σερράτι. Τον Απρίλιο του 1923 με τον Σερράτι να κρατείται στη φυλακή από τη φασιστική κυβέρνηση, το PSI πραγματοποίησε το εθνικό συνέδριό του στο Μιλάνο, όπου ενέκρινε επισήμως τη μαξιμαλιστική θέση που υποστηριζόταν από τους Βέλλα, Πιέτρο Νέννι, και άλλους, οι οποίοι ήταν αντίθετοι στη συνεργασία με τους κομμουνιστές. Η άρνηση της συνεργασίας έδωσε δύναμη στον φασισμό να διασπάσει και να καθυποτάξει τις αγροτικές και εργατικές μάζες και τον κράτησε στην εξουσία μέχρι την πτώση του Μουσολίνι το 1943.

Μετάφραση από τα Τετράδια της Φυλακής. Notebook 6 (1930-1932). 82-83. Antonio Gramsci Prison Notebooks, vol.III, New York, 1975.