Τι σηματοδοτεί η σημερινή κρίση για την παγκόσμια οικονομία;

 

Τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην παγκόσμια οικονομία; Πιστωτική ασφυξία; Κρίση ρευστότητας; Γενική ύφεση; Ή κρίση υπερπαραγωγής;

Όλα αυτά μαζί και κάτι παραπάνω: Το παγκόσμιο σύστημα βρίσκεται σε μια δίνη γενικευμένης υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου, η οποία εκδηλώνεται και ταυτόχρονα επιταχύνεται από ένα πρωτοφανές ιστορικά πλεόνασμα χρηματιστικού κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο. Το καινούργιο που έρχεται να υπογραμμίσει αυτή η κρίση είναι το γεγονός ότι κανένα παραδοσιακό ή νεοφιλελεύθερο μίγμα οικονομικής πολιτικής δεν φαίνεται να μπορεί να επιβραδύνει ή έστω να αντιμετωπίσει με κάποιο τρόπο την επιδείνωση της κατάστασης.

Για να κατανοηθεί η κατάσταση στην οποία βρεθήκαμε θα πρέπει να επισημάνουμε τα εξής:

Πρώτο: Από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 η ανασυγκρότηση του καπιταλισμού οδήγησε στη δημιουργία μιας νέας παγκόσμιας αγοράς κεφαλαίου και χρήματος. Το βασικό χαρακτηριστικό αυτής της νέας παγκόσμιας αγοράς είναι η ιστορικά πρωτοφανής υπερσυγκέντρωση, τόσο πραγματικού, όσο και χρηματικού κεφαλαίου, που ξεπερνά κατά πολύ τα όρια των εθνικών οικονομιών, αλλά ακόμη και τα όρια συγκεκριμένων τομέων και κλάδων της παγκόσμιας οικονομίας. Μ’ αυτόν τον τρόπο οι διαδικασίες συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, οι διαδικασίες συσσώρευσης και υπερσυσσώρευσης, δεν επικεντρώνονται πια σε κλαδικό ή σε εθνικό επίπεδο, ούτε καν αποτελούν προέκταση των «εθνικών οικονομιών» ακόμη και των ιμπεριαλιστικών κρατών, αλλά έχουν σε μεγάλο βαθμό απεξαρτηθεί απ’ αυτές κι έχουν πλέον αποκτήσει περιφερειακή και διεθνή διάσταση.

Το κεφάλαιο δεν εξορμά πλέον με ορμητήριο τις μονοπωλιακές εθνικές αγορές των ισχυρών κρατών, για να κατακτήσει την παγκόσμια αγορά με όπλο τα βιομηχανικά προϊόντα, τις φτηνές τιμές των εμπορευμάτων και το φτηνό πλεονάζον χρήμα. Αντίθετα σήμερα παρατηρούμε μια κατεξοχήν αντίστροφη κίνηση. Το κεφάλαιο – αφού μετατράπηκε σε πολυεθνικό μονοπωλιακό κεφάλαιο με πολυκλαδικό χαρακτήρα – με βάση πια την ίδια την παγκόσμια αγορά κεφαλαίου και εμπορευμάτων, εξορμά να αναδιανείμει και να καρπωθεί τα οφέλη από τα νέα «συγκριτικά πλεονεκτήματα» και τα bons filets των εθνικών και περιφερειακών οικονομιών, ιδίως εκεί όπου συγκεντρώνονται οι πιο απαραίτητες κι έτοιμες προϋποθέσεις για την παραγωγή της μεγαλύτερης δυνατής προστιθέμενης αξίας.

Οι 100 μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου

	1960	1970	1980	1990	2000
Κράτη	90	84	79	60	45
Πολυεθνικές	10	16	21	40	55

Δεύτερο: Η ανάδειξη ενός νέου τύπου μονοπωλιακής συγκέντρωσης σε διεθνές επίπεδο. Μέσα από ένα ιστορικά πρωτοφανές όργιο εξαγορών, συγχωνεύσεων και συμμαχιών διαμορφώθηκε μια νέα επιχειρηματική πραγματικότητα στις κορυφές του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Με στόχο να αντιμετωπιστούν τα χρόνια παραγωγικά πλεονάσματα, την χρόνια χαμηλή παραγωγική αξιοποίηση του παραγωγικού τους δυναμικού, μετατρέπονται σε όλο και περισσότερο ευέλικτα επιχειρηματικά πολυκλαδικά συγκροτήματα σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε να εξασφαλίζουν υψηλά περιθώρια κέρδους ακόμη κι όταν ο βαθμός αξιοποίησης του παραγωγικού δυναμικού δεν υπερβαίνει το 70%. Για να επιτευχθεί αυτό η πολυεθνική επιχείρηση όλο και περισσότερο σταμάτησε να είναι Αμερικάνικη, Βρετανική ή Ιαπωνική και διαμορφώνεται σαν ένα τεράστιο δίκτυο θυγατρικών, συνεργαζόμενων, συμμαχικών, υπεργολαβικών, κλπ. επιχειρήσεων με πραγματικά διεθνοποιημένη παραγωγή.

Για πρώτη φορά σ’ ολόκληρη την ιστορία του καπιταλιστικού μονοπωλίου, στα τέλη της δεκαετίας του ’80 οι ετήσιες πωλήσεις των ξένων θυγατρικών των πολυεθνικών ισοφαρίζουν τον τζίρο του παγκόσμιου εμπορίου. Για πρώτη στην ιστορία του καπιταλισμού οι ανάγκες της παγκόσμιας αγοράς σε εμπορεύματα και υπηρεσίες ικανοποιούνται απευθείας όχι κυρίως μέσα απ’ το παγκόσμιο εμπόριο, αλλά όλο και περισσότερο απ’ την διεθνοποιημένη παραγωγή των θυγατρικών των πολυεθνικών. Το 1998 ενώ το παγκόσμιο εμπόριο εμπορευμάτων και υπηρεσιών έφτασε τα 6,57 τρισεκ. δολάρια, οι ετήσιες πωλήσεις των ξένων θυγατρικών των πολυεθνικών ξεπέρασαν τα 11,4 τρισεκ. δολ.. Το 1999 η διαφορά υπερέβαινε τη σχέση 1:2, ενώ σήμερα υπερβαίνει τη σχέση 1:3. 

Αυτή η ευέλικτη διεθνής παραγωγική δικτύωση επιτρέπει με το μικρότερο δυνατό κόστος να μετακυλίσει η παραγωγή από το ένα έθνος στο άλλο έθνος, από μια περιοχή σ’ άλλη περιοχή, από ήπειρο σε ήπειρο, μεγιστοποιώντας τα περιθώρια κέρδους, αξιοποιώντας συνεχώς τα καλύτερα «συγκριτικά πλεονεκτήματα» που προσφέρει η κάθε αγορά, σε όρους ζήτησης, τιμών, κόστους κεφαλαίου και εργασίας, πολιτικής κατάστασης. Η λειτουργία αυτή σε παγκόσμιο επίπεδο επιβάλλεται από την ανάγκη οι πολυεθνικές να βρίσκονται σε συνεχή ετοιμότητα να θυσιάσουν εάν χρειαστεί ακόμη και τομείς της συνολικής τους επιχειρηματικής δράσης, ακόμη και στην χώρα όπου έχουν την έδρα τους, έστω προσωρινά, για να αντιμετωπίσουν τον οξυμένο διεθνή ανταγωνισμό, αλλά και τα κύματα γενικευμένης αστάθειας των αγορών, δίχως να επηρεαστούν σοβαρά τα περιθώρια κέρδους.             

Τρίτο: Την ανάδειξη ενός νέου εκρηκτικού μίγματος οικονομίας και πολιτικής, μέσα από την κυρίως υπερεθνική συνένωση, συνάρθρωση του πολυεθνικού κεφαλαίου και του αστικού κράτους. Η αποδιάρθρωση-αποσάθρωση των εθνικών συστημάτων κρατικομονοπωλιακής ρύθμισης, μέσα από τις ιδιωτικοποιήσεις, τις πολιτικές απορύθμισης, κλπ. δεν σήμανε καθόλου την υποχώρηση του ρόλου του αστικού κράτους. Αντίθετα, ο οικονομικός ρόλος του κράτους έχει ενισχυθεί, έχει περισσότερο διεθνοποιηθεί μέσα από τους μηχανισμούς διεθνούς ρύθμισης και διεύθυνσης της παγκόσμιας οικονομίας, οι οποίοι αποτελούν και προνομιακό πεδίο συνάρθρωσης ισχυρών και εξαρτημένων κρατών με το πολυεθνικό κεφάλαιο.

Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε «παγκοσμιοποίηση» των χρηματοπιστωτικών αγορών σε πρωτοφανές ιστορικά επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα:

1. Τα παγκόσμια χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία (world financial assets), τα οποία περιλαμβάνουν τραπεζικές καταθέσεις, ιδιωτικά και κρατικά χρεόγραφα και μετοχικούς τίτλους, έχουν αυξηθεί εντυπωσιακά τόσο ως απόλυτο μέγεθος όσο και ως ποσοστό του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η αξία των παγκόσμιων χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων ήταν 12 τρισεκατομμύρια δολάρια ή περίπου 100% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 1980, [64 τρισεκ. δολάρια ή περίπου 200% του παγκόσμιου ΑΕΠ στο τέλος του 1995] και 140 τρισεκ. δολάρια ή πάνω από 300% του παγκόσμιου ΑΕΠ στο τέλος του 2005.
2. Τα λεγόμενα "παράγωγα" (δηλαδή μια νέα κατηγορία συνθέτων χρηματοοικονομικών προϊόντων που βασίζονται σε / ή "παράγονται" από παραδοσιακά χρεόγραφα, μετοχικούς τίτλους, συνάλλαγμα κ.λπ.) έχουν παρουσιάσει εκπληκτική εξέλιξη, καθώς η συνολική ονομαστική αξία τους σχεδόν εικοσαπλασιάστηκε μεταξύ του 1995 και του 2006, οπότε έφθασε τα 327 τρισεκ. δολάρια ή περίπου 600% του παγκόσμιου ΑΕΠ, ενώ το 1980 ήταν αμελητέα.
3. Δύο τύποι αμοιβαίων κεφαλαίων επενδυτικού χαρακτήρα παίζουν ένα σημαντικό και συνεχώς αυξανόμενο ρόλο στις διεθνείς χρηματοοικονομικές αγορές. Πρόκειται για τα αμοιβαία κεφάλαια υψηλής μόχλευσης (hedge funds) και για τα ιδιωτικά μετοχικά κεφάλαια (private equity funds). Τα hedge funds επενδύουν επιθετικά με κίνητρο το βραχυχρόνιο κέρδος και διαχειρίζονταν πρόσφατα πάνω από 1,6 τρισεκ. δολάρια. Τα private equity funds συχνά εξαγοράζουν επιχειρήσεις εισηγμένες στο χρηματιστήριο: αυτό το κάνουν με υψηλή μόχλευση (δηλαδή με χρησιμοποίηση δανειακών κεφαλαίων) και συχνά σε συνεργασία με άλλους επενδυτές όπως ασφαλιστικά ταμεία και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, στη συνέχεια αναδιοργανώνουν τις επιχειρήσεις, αυξάνουν  το χρέος τους για να αφαιρέσουν κεφάλαιο και να ενισχύσουν την πειθαρχία της αγοράς, και τελικά τις μεταπωλούν με κέρδος, κυρίως μέσω επανεισαγωγής στο χρηματιστήριο. Το 2006 η τοποθέτηση νέων κεφαλαίων στα private equity funds ανήλθε στα 437 δισεκ. δολάρια. Ταυτόχρονα όμως, οι επιχειρήσεις αυτές, λόγω του αυξημένου χρέους τους, έχουν γίνει πιο ευπαθείς σε ενδεχόμενες δυσμενείς διαταραχές.

Ποιοι είναι οι «χαμένοι» του παιχνιδιού;

Από την τελευταία μελέτη του ινστιτούτου του ΟΗΕ που ερευνά την ανισοδιανομή του πλούτου των νοικοκυριών παγκόσμια, προκύπτει ότι στο 2% του πληθυσμού αντιστοιχεί το 50% του συνολικού πλούτου, ενώ στο 10% το 85% του πλούτου, ενώ στο φτωχότερο 50% των νοικοκυριών μόλις το 1% του παγκόσμιου πλούτου.

«Ένας κόσμος όπου μια παγκόσμια πλουτοκρατική ολιγαρχία πληρώνει χαμηλούς ή ανύπαρκτους φόρους, επωφελούμενη ωστόσο από τη σταθερότητα που εξασφαλίζει η φορολόγηση των απλών ανθρώπων, ένας τέτοιος κόσμος λοιπόν δεν μπορεί να είναι διατηρήσιμος.» (F.T. 25/6/07)

 

Δημήτρης Καζάκης

Ομιλία στο Φιλοσοφικό Σχολείο της Καλλιθέας, 15/1/2008